Thuis zijn we grote fijnstof vervuilers wist je dat?

De nieuwste inzichten over fijnstof in huis.

Moeten we ons zorgen maken over fijnstof in huis?
Als iemand in Nederland het antwoord heeft, dan wel TNO-onderzoeker Piet Jacobs.
 

Hij stond er zeker honderd dagen voor achter het fornuis.
In je eigen huis, bij het bereiden van het avondeten, kun je weleens blootstaan aan meer fijnstof dan tijdens een fietstocht in de buurt van de snelweg. Dat is de conclusie die je kunt trekken na een aantal recente Nederlandse onderzoeken.
 

Bij één (vervolg)onderzoek werd ook de oorzaak ontdekt:
TNO-onderzoeker Piet Jacobs had de leiding over dat onderzoek.
Met acht collega’s bracht hij ‘toch zeker honderd dagen’ door in de proefkeukens van de Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek (TNO): ruimtes van 3,5 bij 2,5 meter.
 

Jacobs: ‘En dat bij temperaturen tot 30 graden.
En dan kon ik thuis weer achter het fornuis. Want daar ben ik de kok.’ Met het onderzoek stelden Jacobs en zijn collega’s onder meer vast dat bij het braden van vlees en het wokken van groenten op hoge temperatuur de meeste fijnstof vrijkomt. 
 

Wat is fijnstof eigenlijk? 
‘Alle zwevende deeltjes in de lucht, kleiner dan 10 micrometer, die je gemakkelijk inademt, noem je fijnstof. Hoe kleiner het deeltje, hoe gevaarlijker het kan zijn voor de gezondheid.

Vooral deeltjes kleiner dan 2,5 micrometer, kunnen bij inademing diep in de luchtwegen en longen terechtkomen en hart-, vaat- en longaandoeningen zoals COPD veroorzaken.
Jonge kinderen, ouderen en mensen met luchtwegproblemen zijn daar het gevoeligst voor.'
 

Bij fijnstof door industrie en verkeer kun je je wel wat voorstellen, maar fijnstof door het koken? 
‘Dé oorzaak van de fijnstofproductie in huis, absoluut. Dertig jaar geleden stond roken nog op nummer 1. Maar mensen roken tegenwoordig vaker buiten dan binnen en daar waait de rook wel weg. Roken zorgde voor nog meer fijnstof in huis dan koken. Je kunt dus beter koken dan roken.’ 

De meeste fijnstof komt vrij bij het braden van vlees en het wokken van groente, ontdekte u.

Wat nog meer? 
‘Dat je beter olie dan boter kunt gebruiken in de pan.
Vooral roomboter zorgt voor veel fijnstof.
Dus hoe lekker ook: bak geen biefstuk in de roomboter als je geen goede afzuigkap hebt.

Bak ook niet in extra vierge olijfolie, die is alleen geschikt voor salades.
Je kunt het beste gewone olijfolie of bak/braadolie gebruiken.

Kies verder voor een pan die de warmte goed verdeelt, zoals een pan met een anti-aanbaklaag en een dikke bodem. Bij bakken in een roestvrijstalen pan maten we vijf keer meer fijnstof dan bij een pan met een anti-aanbaklaag. En laat eten niet aanbranden: dat is ook niet bevorderlijk voor de fijnstofconcentraties. Gebruik verder een afzuigkap die tot over de voorste pitten reikt en bak bij voorkeur op de achterste pitten.’ 
 

Maakt het uit of je op gas kookt of elektrisch? 
‘Ja, als je elektrisch kookt, komen er geen verbrandingsgassen vrij. Je hebt nog wel fijnstof door het bakken en braden. Maar als je een afzuigkap hebt met voldoende capaciteit, maakt het eigenlijk niet uit. Dan kun je zelfs gewoon wokken.’ 
 

Wat heeft u het meest verrast in de onderzoeken? 
‘Dat fijnstof zo lang in de woning blijft hangen. Als buiten een vrachtwagen passeert, word je tien seconden blootgesteld aan roetuitstoot, daarna is het klaar. Binnen, waar je toch zo’n 80% van je tijd doorbrengt, blijft fijnstof tot wel zes uur hangen. De blootstelling binnen is dus veel langer. Dat kan ik wel duiden. Huizen worden luchtdichter: kieren zijn er niet meer en fijnstof kan geen kant op.'
 

'Binnen, waar je toch zo’n 80% van je tijd doorbrengt, blijft fijnstof tot wel zes uur hangen'
'Daarnaast zijn tegenwoordig meer keukens open. Bij een afgesloten keuken zet je even de afzuigkap aan of het raam open en de lucht is zo ververst. Maar nu trekt de fijnstof ook naar de woonkamer en daardoor duurt het verversen veel langer. Tel daarbij op dat het ventilatiesysteem bij veel mensen in de laagste stand staat. Kies minimaal voor de middenstand als je thuis bent. Daarnaast gebruiken mensen hun afzuigkap niet of te weinig of hun afzuigkap is simpelweg niet goed. Dat komt vaak voor.’ 
 

Wat is er niet goed aan? 
‘We onderzochten in onze proefkeukens hoeveel zuigkracht nodig is voor een afzuigkap om fijnstof zo snel mogelijk uit de lucht te halen. Dat blijkt minimaal 300 m3 per uur te zijn. In een paar huizen die we bemeten hebben, bleek de afzuigcapaciteit slechts 40 m3 per uur. Die woningen hadden een motorloze afzuigkap, aangesloten op het mechanische ventilatiesysteem.'
 

'Overigens staat in de bouwregelgeving.
Dat in de keuken een afzuigcapaciteit van 75 m3 per uur volstaat. Dit is gebaseerd op vochtafvoer en echt veel te laag. Dat moet anders. We zijn daarover in gesprek met onder meer Binnenlandse Zaken. We willen dat bij het ontwerp van nieuwbouwwoningen rekening gehouden wordt met een ruim afvoerkanaal in de keuken, zodat meer lucht kan worden afgevoerd. Daarnaast ontwikkelen we labels voor afzuigkappen. Zo wordt voor de consument duidelijk hoe goed een afzuigkap luchtverontreinigingen als fijnstof en stikstofdioxide afvangt.’ 
 

Worden afzuigkappen niet getest op effectiviteit? 
‘Nee, alleen op energiezuinigheid. En dat is niet zaligmakend. Projectontwikkelaars plaatsen in appartementen en nieuwbouwwoningen vaak een recirculatie-afzuigkap. Daarvoor heb je geen luchtafvoer naar buiten nodig. Zo’n kap is heel energiezuinig en houdt de warmte binnen, maar daarmee ook de verbrandingsgassen. De kap heeft een koolstoffilter die alleen kookluchtjes afvangt. We zijn nu met ATAG bezig een verbeterde recirculatie-afzuigkap te ontwikkelen voor de bestaande situaties. Maar voor nieuwbouw of renovatie geniet een afzuigkap met de afvoer naar buiten beslist mijn voorkeur.’ 
 

Is een goede afzuigkap de oplossing om fijnstof in huis te verminderen? 
‘Als het wordt veroorzaakt door het koken: ja en nee.
In combinatie met 24 uur per dag ventileren. Ventileren is altijd goed tegen fijnstof in huis. Balansventilatie vind ik ideaal, dat zorgt voor mechanische aan- en afvoer van frisse lucht. Helaas heeft maar 10% van de Nederlanders een balansventilatiesysteem.
Als je het grove filter in de toevoerlucht ervan vervangt voor een zogenoemde F7 fijnfilter – dat kost zo’n €20 – houd je het fijnstof van buiten echt buiten. De woning is luchtdicht, frisse lucht komt maar op één plek binnen via het balansventilatiesysteem, dus je weet zeker dat die lucht gezuiverd is. Voorwaarde is natuurlijk wel dat het systeem niet te veel geluid maakt. Mensen kunnen dat als vervelend ervaren en om die reden het systeem uitzetten.’
 

En als je geen balansventilatie hebt? 
‘Zorg dan dat de ventilatieroosters open staan. Woon je aan een drukke weg, zet dan alleen de ventilatieroosters aan de rustige kant van het huis open en houd de binnendeuren van de slaapkamers op een kier.’ 

Een deel van de fijnstof in de woning komt van buiten via ramen en ventilatieroosters.

Hoe ligt die verhouding? 
‘Dat hebben we nog niet geanalyseerd. Een Amerikaans veldonderzoek in 18 huizen liet zien dat gemiddeld 55% van het fijnstof in huis zijn oorsprong vond in de woning. Maar uiteraard verschilt dat per huis, afhankelijk van het gedrag van de bewoners.’ 

Dan hebben we het niet alleen over hoe we koken? 

‘Nee, want uit eigen onderzoek en diverse internationale onderzoeken volgt dat naast koken, ook roken, cosmetica en spuitbussen bijvoorbeeld voor fijnstof zorgen. En het maakt bijvoorbeeld nogal verschil of je deodorant in de slaapkamer spuit met de deur open of in de badkamer met de deur dicht. Met een goed ventilatiesysteem is de concentratie in een kleine, afgesloten ruimte binnen twintig minuten weg.'

'En hoeveel kaarsen brand je in huis? Die zorgen ook voor flinke luchtvervuiling.
Zet een kaars liever niet in een glas. Dan komt er bijna geen zuurstof bij en ontstaan veel roetdeeltjes. Broodroosters, tosti-ijzers en airfryers produceren ook fijnstof. Die kun je bij gebruik beter onder de afzuigkap zetten. En wat dacht je van houtkachels? Grote bronnen van fijnstof, niet alleen voor de buren, ook voor jezelf. In 2022 wordt de EcoDesignregeling van kracht die strenge kwaliteits- en emissie-eisen stelt aan nieuwe houtgestookte toestellen.’

In Nederland werd tot voor kort weinig onderzoek gedaan naar fijnstof in huis, wel naar fijnstof in de buitenlucht. 

‘Klopt. In het buitenland zoals in de Verenigde Staten deden ze onderzoek, in Nederland niet zo veel. We wisten wel dat het niet goed zat met de binnenlucht, maar tot voor kort was dat lastig om te meten en ook heel duur. Nieuwe sensoren maken binnen meten mogelijk. Dat de aandacht op de buitenlucht lag, is overigens niet zo vreemd. De grootste luchtverontreiniging werd lange tijd veroorzaakt door auto’s in het verkeer. Maar die emissies zijn afgenomen door maatregelen als de katalysator en het roetfilter. En bij diverse onderzoeken, waaronder het onze, valt nu op dat bij onvoldoende bronafzuiging de fijnstofconcentratie binnen hoger kan zijn dan buiten.’ 

Hoe weet je of de concentratie fijnstof in jouw huis te hoog is? 

‘Je moet op je neus afgaan. Blijven bak- en braadluchten lang hangen in huis, dan is dat geen goed teken. Wil je er zeker van zijn dat de lucht in huis gezond is, koop dan een fijnstofmeter. Met name voor mensen met luchtwegproblemen een aanrader. Die kost zo’n €200 tot €300.’ 

Hoe schadelijk is fijnstof in huis voor onze gezondheid? 

‘Dat is precies de vraag, dat weten we niet. We weten tot nu toe alleen dat fijnstof in de buitenlucht effecten heeft op de longen, het hart en de vaten en dat het jaarlijks in Nederland duizenden vroegtijdige sterfgevallen kost. In de Verenigde Staten is wel meer onderzoek gedaan. Het Lawrence Berkeley Lab concludeerde in 2012 bijvoorbeeld dat fijnstof het belangrijkste risico vormt voor de gezondheid van de binnenlucht.'

'Maar nogmaals, in Nederland kunnen we er nog niets over zeggen.
We hebben wel geëxperimenteerd: longcellen blootgesteld aan kaarsen en gebakken hamburgers op het fornuis. Maar de celkweekmethode was destijds nog niet ver genoeg ontwikkeld om duidelijke effecten vast te stellen. Ja, bij het koken komen vetdeeltjes vrij, maar wat is het effect daarvan op je longen? Welke fijnstofsamenstelling is gevaarlijk en welke niet? Niemand die het echt weet.’ 

Komt er een vervolgonderzoek? 

‘Ik hoop het. We meten hoge concentraties fijnstof in huis, maar kunnen niet zeggen hoe schadelijk die zijn. Dat is onbevredigend. De faciliteiten voor een vervolgonderzoek zijn er, maar de financiering is nog niet rond. Wel gaan we alvast de data uit het onderzoek van het Longfonds analyseren. Wij hebben negen woningen getest en het Longfonds 749. Ik wil graag van ze weten wat de woningkenmerken van de onderzochte huizen waren: vooroorlogs of naoorlogs, buiten of binnen de stad? En hoeveel procent van de fijnstof is binnen ontstaan?’ 

Werk aan de winkel dus. 

Auteur: Gonnie Oussoren, fotograaf: Peter Arno Broer

‘De komende jaren hebben we genoeg te doen.’

Lees meer over ventilatie en fijnstof

Dit is een bewerkte versie van het artikel 'Nu zien we: binnen sta je aan fijnstof veel langer bloot' uit Eigen Huis Magazine, editie april 2018

     CV ir. Piet Jacobs (23 juni 1970)

Opleiding Scheikundige technologie aan de TU in Eindhoven. Afgestudeerd op biologische luchtreiniging.
Loopbaan Werkte als adviseur op de milieuafdeling bij Stork Engineers en Contractors BV. Sinds 2001 in dienst bij TNO als onderzoeker binnenmilieu en energieprestatie. Vanaf 2011 richt hij zich specifiek op fijnstof. Ontving in 2016 de B.J. Max prijs, voor zijn bijdrage aan het onderzoek naar fijnstofblootstelling in het binnenmilieu van onder andere woningen.
Momenteel Ontdekte in 2017 na experimenten in proefkeukens dat er met name veel fijnstof zit in de dampen die vrijkomen bij het koken.